August 04, 2010

თუშეთზე, თუშებზე, მეზე

25 წლის და 6-7 თვის წინ პეტრე ცისკარიშვილი მოკვდა.
ზუსტად 25 წლის წინ კი მე დავიბადე.
პეტრე ცისკარიშვილი ბიძაჩემი იყო, დედის ძმა ანუ დედიძმა, როგორც ჩაღმები იტყოდნენ, ანუ ნანეშო,ასე უკვე წოვები იტყოდნენ,ისიც, იდეაში, წოვა იყო.
წოვა და ჩაღმა თუშთა სახელებია, ორი სხვადასხვა მოდგმა თუშების სახელით გაერთიანებული.
წოვები მაღლები არიან, შავთმიანები, ძალიან გვანან ოსებს და ჩეჩნებს და საკუთარი ენა აქვთ, რომელიც ოსურ ენას ენათესავება, როგორც მახსოვს. მათი მთავარი ისტორიული სოფელი წოვათაა, მაღალ მთებში კი არასოდეს უცხოვრიათ. წოური ახლა ძალიან ცოტამ იცის და მალე ალბათ აღარავის ეცოდინება.

ჩაღმები ქერები არიან, შედარებით პატარები, და საერთოდ არ გვანენ წოვებს, არც ენა აქვთ, მხოლოდ დიალექტი. მე ტიპიური ჩაღმური სახე მაქვს, რომელიც ცოტა განსხვავდება ქართული ტიპიურისგან, ამიტომ ხშირად ვიგერიებ კითხვას მყავს თუ არა ნათესავებში ვინმე სლავი. არა, არ მყავს, სუფთა სისხლის თუში ვარ. ამას მაშინ მივხვდი, 100 წლის ბაბუა რომ მეტაკა, როგორი თუშური სახე გაქვსო. თბილისში ცხოვრობდა და ისე გავუხარდი... საწყალი :(
მანამდე კი, ჩემი მაღალი ყვრიმალები, ღრმად ჩასმული პატარა თვალები და თმის გაუგებარი მონაცრისფრო ყავისფერი კახეთში ძალიან მიშლიდა ნერვს, მეც მინდოდა დიდი თვალები, დაბალი ყვრიმალები და მსხვილი ტუჩები... ახლა აღარ მინდა, დიდი მადლობა.

თუშირი გაუგებარი სიტყვები, რომლების გაგება უჭირთ ხოლმე...
  • "სი მიხვალ"-სად მიდიხარ. "
  • რაგვერ ხარ"-როგორ ხარ.
  • "რადავ-მითავ"-რატომ-ამიტომ.

სხვები იძახიან რომ ვერ იგებენ, მე რატომღაც ყველაფერი მესმის, ოღონდ ვერ ვლაპარაკობ. მე მიკვირს,რომ ვერ იგებენ, იმიტომ რომ ბავშვობა არ გამიტარებია მე თუშებს შორის, უკვე დიდმა მოვისმინე და ცალკეული სიტყვების მნიშვნელობა ახლაც არ ვიცი, მაგრამ მესმის.

ჩაღმები მთებიდან არიან, თქვენ სადაც მიდიხართ და თუშეთს ეძახით, ჩაღმების სოფლებია.

სასაცილოა, ასე განსხვავებულები არიან თითქოს, კერძები და ტანსაცმელი საერთო აქვთ, დასახელებები განსხვავდება მხოლოდ, მე კი მთელი ბავშვობა და ახლაც, სანამ რაიმე საგნის დასახელებას ვიტყვი, ჯერ უნდა დავფიქრდე, წოვებში ვარ თუ ჩაღმებში, მოვიფიქრო, რომელი დასახელებაა სწორი და ის ვთქვა.

თქვენ თუ ჩაღმებში იტყვით რომ ბორგები გინდათ, კარგად დაიცინებით და ჩვათებს მოგაწოდებენ. ეს ორი კი არაფერია გარდა ნაქსოვი უყელო წინდებისა.

ასევე, თუ ჩაღმებში ხართ კეთილი ინებეთ და ხავიწი თქვით, წოვებში კი- დათხური. ხო, ეს ორივე საჭმელია და ერბოში ამოზელილ დაბოყრინებულ (ანუ დამწიფებულ) ხაჭოს ნიშნავს.
ამის გემოს ვერ გაიგებთ თუ გაინაზებით, თეფშზე გადმოიღებთ და ჩანგლით ებრდღვნებით.
დათხური საერთო ტაფიდან უნდა ჭამოთ, სანამ ცხელია, თონის პური ამოაწოთ, გაწელილი მასა ოსტატურად მოახვიოთ პურზე და მოწყვიტოთ და მმმნამ, მომინდა........

ოსებიც აკეთებენ მსგავს რაღაცას, მთიულებიც, ხევსურების ოჯახშიც მიჭამია. განსხვავება მხოლოდ დეტალებში, ხაჭოს სიმწიფის ხარისხში და ერბოს რაოდენობაში.

თუშეთში მწირი მიწები იყო, ერთხელ ვიღაც უცხოელები შემორჩნენ მთელი ზამთრით, აი , ჯერ კიდევ მაშინ, მთაში რომ ვცხოვრობდით. ხოდა, მეზობელმა- გადაგჭამეს ალბათო... არა, ქუმელ ვაჭმიე, დღეში ერთ ცალს ძლივს ჭამდნენო.

  • რა არის ქუმელი?
ხორბალი, სიმინდი, ქერი მოხალეთ, დაფქვით და ერბოში მარილში და წყალში (ან რძეში) გადაზილეთ, ისე, რომ კუმშვადი მასა მიიღოთ, ხელით დააგუნდავეთ და თეფშზე დადეთ.
ბებია მურაბით მიკეთებდა ხოლმე, კიდევ ყველით, სულგუნით.
ბავშვებს ფაფის სახითაც აჭმევდნენ, მე და ჩემი ძმა მაგით ვართ გაზრდილები.
წარმოიდგინეთ, ერბოთი რომ გაძეძგავ ამ მასას, რა ნოყიერი იქნება. ერბო კი ბევრი იყო მთაში.

ხოდა ასე :)

11 comments:

Anonymous said...

ასე ძალიან მგონი არც ერთი შენი ნაწერი არ მომწონებია, სადად, სხარტად და ლბილად დაწერილ-წაკითხვადია :)
:*

უბრალოდ said...

აუუუ რა მაგარია
თუშეთი ხომ ზღაპარია ჩემთვის!!
საინტერესო პოსტია და ინფორმაციული და რა კარგია რომ თუში ხარ და ეს ყველაფერი იცი და გიყვარს!
ბრავო!

vasasi said...

პერწკლიკო, ახალ დომენზე გადავედი და ჩაასწორე ჩემი ბლოგუნა შენს ლისტებში: http://www.vasassi.com/

nastasia said...

თუშეთი ერთადერთი კუთხეა საქართველოში, სადაც ნამყოფი არ ვარ და აი, ისე ველოდები, რომ როდესმე წავალ. მგონია, რომ სულ განსხვავდება იმ ყველაფრისგან, რაც მინახავს.

ხავიწს ბებო მეც მიკეთებდა ხოლმე, ოღონდ ხევსურეთში, ოღონდ მე ღრმა ბავშვობის მერე არ მიჭამია. არ მიყვარს ერბო.

ხოოდა, როგორ მიყვარს ადამიანები რომ წერენ და რო გრძნობენ, რომ რაზეც წერენ, ის ძალიან იმათია.
სამმაგი სიამოვნებით ვკითხულობ :)

Keti said...

ძალიან კარგი იყო, საინტერესო...

Anonymous said...

პატარა შესწორება თუ არ მიწყენთ...

წოვა-თუშური (ბაცბური) ენა ენათესავება ჩეჩნურსა და ინგუშურს. ეს სამი ენა ქმნის ნახური ენების ჯგუფს, რომელიც თავის მხრივ შედის კავკასიურ ენების ოჯახში.

კავკასიურ ენათა ოჯახში შედის ქართველური ენები (ქართული, მეგრული, სვანური, ლაზური) და პრაქტიკულად ყველა ჩრდილო კავკასიელი ხალხის ენები, მათ შორის აფხაზურიც...

ოსური ენა დგას საერთოდ განცალკევებით და შედის ინდო-ევროპულ ენათა ოჯახში.. სადც გაერთიანებულია ბერძნული, იტალიური, სხვა ბევრი ევროპული და სომხური ენაც...

Anonymous said...

კიდე ერთი ))
თუშეთში არის 4 თემი
ჩაღმა, პირიქითი, გომეწარი და წოვათა
ჩაღმა, პირიქითი, გომეწარი ლაპარაკობს ქართულ დიალექტზე
წოვათა - წოვურად (ბაცბურად), თუმცა გეთანხმებით ერთი-ორი თაობის მერე ეს ენაც მოკვდება...
თემები შედგებიან სოფლებისგან...

წოვათაში არის სოფლები, უფრო სწორედ ნასოფლარები, რადგან წოვები ყველაზე ადრე ჩამოვიდნენ ბარში (ჯერ ცხოვრობდნენ ფხაკალყურე და წიწალყურეში, ღვთიშობლის ეკლესიის ქვემოთ, მერე გადავიდნენ იქვე, ზემო ალვანში...) და თუშეთის ყველაზე შორ კუთხეში სახლობდნენ (თუ ომალოდან ავიღებთ) და ძნელი მისასვლელი იყო. ამავე დროს წოვებმა აითვისეს ტბათანა, სადაც უფრო ადვილი იყო ასვლა.
(ალბათ ყველამ არ იცის, რომ თუშეთი მთავარი კავკასიური ქედის გადაღმა მდებარეობს... და მაღალი უღელტეხილია გადასავლელი)
წოვათის სოფლებია - წარო, ეთელტა, საგირთა, მოზართა... თუ არ გამომრჩა რომელიმე...

Anonymous said...

თუ თავი არ შეგაწყნეთ ))

წოვათა მდებარეობს პირიქითის ალაზნის სათავეში, იქ მოსახვედრად უნდა გაიაროთ მთელი პირიქითის თემის ეს სოფლები

ჩიღო
დართლო
კვავლო
დანო
ჭეშო
ფარსმა
ბასო
გირევი
დაქიურთა
ნაკუდურთა
ჰეღო
ჭონთიო

ზოგიერთი სოფელი გვერდზე რჩება, მაგალითად ჩიღო ხეობის მეორე მხარესაა, კვავლო მაღლაა და ა.შ.

ბოლო პირიქითის სოფელი წოვათამდე ზუსტად არ მახსოს ან ვერხოვანია ან ჯვარბოსელი..

პირველი წოვების ნასოფლარი არის წარო, სადაც შემონახულია აკლდამები ადამიანის ძვლებით. ჭირიანობაში ავადმყოფები თავისი ფეხით მიდიოდნენ იქ...

კიდევ ერთხელ ბოდიშს ვიხდი ასეთი ჩაჭრისთვის...

mate said...

shesworebas shevitan bolo komentarshi jvarboseli da verxovani gomewris soflebia da ara piriqitis bolo sofels jvarbosels gaivli da gzas tu gauyvebi wovatashi mixval pirveli nasoflari waroa da shemdeg 4 tu 5 sofeli moyveba.
wovatashi wasasvlelad gomewris mxare unda gaiarot weda postshi piriqitis soflebia chamotvlili es shecdomaa gomewris xeobidan unda gadaxvide wovatashi.

mevludi said...

მათე მართალია. წოვათაში მოსახვედრად უნდა გაიარო გომეწრის ხეობა, თუმცა თითქმის არცერთ სოფელში უშუალოდ არ შედიხარ. ანუ გზა გვერდით უვლის სოფლებს.

Unknown said...

მე ვარ თუში♥️♥️